co nieco o sprawach wyznaniowych: Cerkwie prawosławne w Brzozie i Ługach k. Strzelec Krajeńskich

Tekst zamieszczony w „Wędrowcu Zachodniopomorskim” 2005 nr 16.

Janusz Mieczkowski

On jest Łemkiem

więc kolory kwiatów

łączy z kolorem nieba

poza tym smutek jesiennych buków

z radością letnich cykad

Pantokrator dał mu życie

i zabierze

Jego serce

to drewniana budowla cerkwi

w górach

Władysław Graban, Sursum corda

Łemkowskie cerkwie

w dekanacie szczecińskim diecezji wrocławsko-szczecińskiej

Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego

Po drugiej wojnie światowej na ziemiach zachodnich rozpoczęto od nowa tworzenie struktur życia społecznego. Zmiana przynależności państwowej tych terenów, wysiedlenie ludności niemieckiej i przyjazdy nowych mieszkańców o bardzo różnych rodowodach osadniczych stanowiły ramy dla zachodzących tu procesów społecznych. Wśród nowych instytucji życia publicznego jednymi z ważniejszych były kościoły. Obok Kościoła rzymskokatolickiego na tych terenach rozpoczęły swą działalność także i inne kościoły. Wśród nich Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (PAKP).

Jak zauważał badacz tej problematyki Stefan Dudra rozwój Kościoła prawosławnego przebiegał tu nieco inaczej niż na ścianie wschodniej. Cerkiew doświadczyła znaczących procesów uszczuplających jej szeregi. Związane było to z problemami dotyczącymi erygowania nowych parafii, rozwojem procesów latynizacji i laicyzacji wśród wiernych. W Kościele prawosławnym na ziemiach zachodnich z biegiem lat wykształciły się swoiste odmienności w stosunku do społeczności prawosławnych na „starych” ziemiach. Uwidaczniały się one w:

architekturze sakralnej (większość świątyń stanowiły poewangelickie kościoły z typowym wystrojem – m.in. ławkami w środkowej części, ambonami, balkonami i rzeźbami – wystrój ten nie występował w tradycyjnych cerkwiach),

· odmiennościach dotyczącymi zachowań liturgicznych (m.in. klękano w trakcieniedzielnej św. Liturgii, nie występowało to na „wschodzie”, kobiety w większości parafii na „zachodzie” uczęszczały do świątyń bez nakrycia głowy, odwrotnie było na „wschodzie”, w kazaniach używano języka danej grupy wiernych).

Kościół prawosławny stał się opoką dla zachowania tożsamości nowoprzybyłych osadników. Dla znaczącej części z nich przyjazdy na nowe ziemie nie były ich dobrowolnym wyborem, lecz nastąpiły w wyniku przymusowych przesiedleń przeprowadzonych przez władze w roku 1947 w ramach akcji Wisła. Taki też był rodowód osadniczy wiernych dwóch łemkowskich cerkwi w Brzozie i Ługach w powiecie drezdeński-strzeleckim. Łemkowskich nie ze względu na wystrój zewnętrzny (choć i takie można spotkać na ziemiach zachodnich – np. w Michałowie na Dolnym Śląsku), ale ze względu na wyznawców których gromadzą w swych murach. W pierwszych latach po przesiedleniu szacowano iż w powiecie strzeleckim było 1560 Łemków rozmieszczonych w gminach: Bobrówko (511 osób), Dobiegniew (135), Drezdenko (18), Nowe Drezdenko (75), Ogardy (248), Strzelce Krajeńskie (226), Słonów (146), Stare Kurowo (26) i Zwierzyn (175).

Brzoza i Ługi leżą w pobliżu Strzelec Krajeńskich. Parafia w Brzozie składała się z dawnych prawosławnych i greckokatolickich gospodarzy (bądź ich potomków) ze Żdyni, Śnietnicy, Regetowa, Brunar, Kunkowej, Bartnego, Folusza i Krepnej. Wierni w Ługach to z kolei byli mieszkańcy (bądź ich potomkowie) z Mochnaczki i Krynicy Zdroju.

Historia obu wsi jest zbliżona do siebie. Bierholz (Brzoza) była wpisana w 1357 roku do księgi ziemskiej margrabiego Ludwika Starszego, w czasie wojny trzydziestoletniej pożar w 1659 roku doszczętnie strawił wieś, pozostawiając tylko mury miejscowego kościoła. Właścicielami wsi od 1756 do 1945 była rodzina von Steikellerów. Po II wojnie światowej zespół folwarczny przekształcono w Państwowe Gospodarstwo Rolne.

Kościół w Brzozie początkami swymi sięga drugiej połowy XIII wieku (lub przełomu XIII i XIV wieku). W XVI wieku stał się świątynią protestancką. W 1751 roku ostatecznie przebudowano go dostosowując w pełni do potrzeb protestanckich. Dobudowano od strony zachodniej drewnianą wieżę, od północy zakrystię oraz doświetlono kościół oknami. Z dawnego kościoła pozostały tylko częściowo ściany oraz krypty. Na wschodniej ścianie wzniesiono ozdobiony kolumnami i ażurowym wieńcem liści akantu ołtarz z amboną pośrodku. Po jego prawej stronie była ława kolatorska. Nad wejściem do kościoła od strony zachodniej zbudowano emporę organową (istnieje do dziś). Po pierwszej wojnie na jednej ścian powieszono tablicę z wymienionymi nazwiskami wszystkich poległych mieszkańców miejscowości w Wielkiej Wojnie (zachowała się do dziś, jest na zakrystii).

Po drugiej wojnie światowej kościół nie pełnił funkcji kultowych. Katolicy uczęszczali na modlitwy do niedalekich Strzelec Krajeńskich. Dopiero w 1952 roku udało się przywrócić mu religijne funkcje.

Lauchstädt (Ługi) w dokumentach wymaniane są w 1337 roku. Początkowo wieś była we władaniu rycerstwa Lauchstädt, po 1341 stała się własnością Ostenów, później zaś Bornstedtów. W XVIII wieku połowę Ługów miał przedstawiciel rodziny von Bornstadt, druga zaś rodzina von Brand. Kościół w Ługach istniał zapewne przed 1337 rokiem. Po reformacji podobnie jak i w Brzozie stał się świątynią protestancką. W 1899 w Ługach wybudowano z granitu i cegieł nową świątynię (zapewne w miejscu starej). Po drugiej wojnie światowej kościół tak jak w Brzozie nie był użytkowany dla celów sakralnych. Niszczejąc przez kolejne lata doczekał się przejęcia przez Cerkiew prawosławną w 1952 roku. Jak wspominał jeden z księży, Włodzimierz Kochan: „Kościół w Ługach długo stał pusty. Przyjeżdżało tam kino objazdowe, odbywały się różne zebrania, owoce tam trzymano – jak w górach. A w Stobnie koło Trzcianki było dużo naszych ludzi i ktoś tam chodził oglądać, żeby cerkiew otworzyć. Jak się ksiądz katolicki dowiedział, przebrał się za robotnika i pierwszy poszedł z dachu dachówki zrzucać (...)”.

Stosunki między prawosławnymi i katolikami na nowych trenach układały się różnie. Niekiedy dochodziło do napięć. Najbardziej znany przypadek konfliktu pochodzi z 1957 roku, kiedy to w pobliskim Dobiegniewie tłum podburzany przez katolickiego księdza usiłował niedopuścić do prawosławnego pochówku jednego z Łemków. Podczas uroczystości żałobnych doszło do obrzucania obelgami i kamieniami żałobników. Spokój i możliwość dokończenia uroczystości zapanował dopiero po przybyciu kompanii pogotowia milicyjnego z Gorzowa Wielkopolskiego. Z biegiem lat jednak negatywne stereotypy ulegały osłabieniu i zyskiwała na uznaniu tolerancja.

Tak jak już wspomniano obie parafie prawosławne w Ługach i Brzozie zostały erygowane w tym samym 1952 roku. Od 2000 roku obie znajdują się w obrębie dekanatu szczecińskiego diecezji wrocławsko-szczecińskiej PAKP. Cerkiew w Brzozie jest pod wezwaniem św. Michała Archanioła, zaś w Ługach pod wezwaniem Zaśnięcia NMP.

Dla Łemków istnienie cerkwi stanowiło bardzo ważnym elementem utrzymania ich tożsamości. Jeden z organizatorów łemkowskich spotkań w Ługach, Bogdan Siwiec, wskazywał, że: „Łemkowie zawsze chodzili do cerkwi (...) W Ługach była większa świadomość, bo tutaj co najmniej jedna trzecia Łemków mieszkała. Dzięki cerkwi pozostali oni przy swoich tradycjach. Dopóki sił ludziom starcza – chodzą do cerkwi. Księża łemkowscy to dziś autorytet – „Jegomość” się mówi na duchownego prawosławnego”.

Duchownymi w parafiach na przestrzeni lat kolejno byli: ks. Mikołaj Poleszczuk (1952-1958), ks. Chrysanf Jaworski (marzec-wrzesień 1958), ks. Włodzimierz Kochan (1958-1999). Od 1999 roku posługę duszpasterska pełni tu ks. Artur Graban (syn znanego łemkowskiego poety Władysława Grabana). Ksiądz ten jest inicjatorem szeregu działań nie tylko natury kościelnej, ale i narodowej wśród miejscowej ludności. Jego praca trafia na podatny grunt. Obie miejscowości znane są ze swych działań na rzecz utrzymania łemkowskiej tożsamości. W Ługach w 1989 roku powstał Zespół Muzyki Ludowej Łemków „Chwylyna”. Od początku lat dziewięćdziesiątych w Ługach odbywają się w lipcu Łemkowskie Watry. W 1993 roku powołano Stowarzyszenie Miłośników Kultury Łemkowskiej. W 2003 roku jego siedziba została przeniesiona do Strzelec Krajeńskich i znalazła miejsce z zaadaptowanej na ten cel dawnej wieży ciśnień. Działa tu własne łemkowskie wydawnictwo, funkcjonuje zespół muzyczny, mieści się klub i zaczątki sali ekspozycyjnej. Można powiedzieć, iż w ciągu ostatnich kilkunastu lat coraz bardziej staje się widoczne łemkowskie odrodzenie. Relacje miedzy życiem świeckim i duchowym wzajemnie się uzupełniają.

Zachowujemy dekalog

garść dawnych pieśni

próbujemy z popiołów

ulepić nowy dom

A przecież jesteśmy

więc dla nas

lepiej być

bo umieranie z godnością

nie będzie najwyższą ceną

Więc nie słowa

sława i chwała

próbujemy z popiołów

ulepić nowy dom

Władysław Graban, Nowy dom

Przed cerkwiami są wolnostojące krzyże prawosławne z tabliczkami zawierającymi trzy daty: 1947 (czas przesiedlenia), 1952 (czas erygowania parafii), 2002 (czas wystawienia krzyża). To symboliczne wyznaczenie etapów w jakich przebiegał rytm życie Łemków na tych terenach.

Cerkiew w Brzozie różni się swym wyposażeniem liturgicznym od cerkwi w Ługach. W 2001 roku postanowiono wykonać ikonostas w pełni odpowiadający potrzebom wschodniej liturgii. Dzieła podjęli się absolwenci jedynego w Polsce Studium Ikonograficznego w Bielsku Podlaski. Prace są w toku. Od kilku lat do ikonostasu przybywają nowe ikony. Cerkiew w Brzozie oczarowuje w swym wnętrzu światem bizantyjskiego malarstwa przenosząc oglądającego w świat pełen metafizycznych doznań. Powstawanie ikon jest czasochłonne i nie najtańsze. Ludność miejscowa do bogatych nie należy. Jednak ks. Grabanowi udaje się dzięki rożnym sponsorom i fundacjom zyskiwać środki na ten cel, jak i na odnowę obu kościołów.

Zupełnie inny niż w Brzozie jest charakter cerkwi w Ługach. Wnętrze świątyni jest skromniejsze i nie ma już tak mistycznego charakteru. Ikonostas został wykonany z prospektu organowego Ikony pisał malarz Borys Urusow z Żyrardowa. Ławki przywiezione zostały z kościoła w Machorach k. Strzelec Krajeńskich. Dziwić mogą figurki Matki Boskiej na zewnątrz jak i w środku kościoła. Jak wiadomo w prawosławiu nie ma posągów w świątyniach. To jeden z dowodów na zaistniały w poprzednim czasie synkretyzm religijny i przejęcie, przynajmniej formalnie niektórych zewnętrznych form od kościołów katolickich w okolicy. Wart uwagi jest witraż przedstawiający w swej centralnej części Chrystusa a pochodzący z 1901 roku i wieńczący trzecią cześć cerkwi zawierającą ołtarz.

(...)

Wykorzystana literatura przedmiotu:

Stefan Dudra, Łemkowie. Deportacja i osadnictwo ludności łemkowskiej na Środkowym Nadodrzu w latach 1947-1960, Nakładem autora, Głogów 1998,
Stefan Dudra, Łemkowie na Środkowym Nadodrzu (1947-1956), „Studia Zachodnie” 1999 nr 4,
Stefan Dudra, Osadnictwo ludności łemkowskiej na Środkowym Nadodrzu, „Rocznik Sądecki” 1999 t. XXVII,
Stefan Dudra, Prawosławna diecezja Wrocławsko-Szczecińska w latach 1951-2002. Kształtowanie się struktury dekanalnej i parafialnej, „Cerkiewny Wiestnik” 2004 nr 1,
Stefan Dudra, Nauczanie religii prawosławnej jako element wielokulturowości środkowego Nadodrza, „Rocznik Lubuski” 2004, t. XXX cz. 1,
· Stefan Dudra, Życie religijne Łemków wyznania prawosławnego na ziemiach zachodniej Polski po akcji „Wisła”, „Płaj. Almanach Karpacki” 2004 nr 28,
· Stefan Dudra, Kościół prawosławny na ziemiach zachodnich i północnych Polski po II wojnie światowej, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2004,
Janusz Mieczkowski, Prasa mniejszości narodowych ziemi gorzowskiej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 399 „Acta Politica” 2004 nr 17.
Władysław Graban, Znaleźć równowagę duszy, Wydawnictwo Lemko-Tower, Strzelce Krajeńskie 2004,
Z łemkowskiej skrzyni. Część pierwsza. Opowieści z Ługów i okolic, Wydawnictwo Lemko-Tower, Strzelce Krajeńskie 2003,
Z łemkowskiej skrzyni. Część druga. Opowieści z Brzozy i okolic, Wydawnictwo Lemko-Tower, Strzelce Krajeńskie 2004.